نقش داستان ها
سفید برفی، سیندرلا، زیبای خفته...
به راستی چه بر سر آن دختران شرمگین و سر به زیر آمده است؟
آن دختران افسانه ای که وجودشان مرکز آرامش و پذیرش بود و با کهن الگوهای «مادر» در مکتب روانکاوی «کارل گوستاویونگ» مطابقت داشت؟ زنانی مادرگونه، پذیرنده و آرامش بخش که محبت آنان، سبب حمایت و رشد و پرورش است...
وقتی که شخصیت زنان و دختران را در آثار والت دیسنی مرور کنیم، اولین تصویری که به ذهن متبادر می شود، تصویر کودکانه، دوست داشتنی و محبوب «سفید برفی» است که با اشتیاق و شوری کودکانه، خانۀ هفت برادر کوتوله را می روبد، غذا می پزد و لباس های آن ها را می شوید، چرا که «دلش برای ساکنین این خانه می سوزد. زیرا معلوم است که در خانۀ این هفت برادر، زنی نیست که به آن ها برسد».
این دختر مهربان که تا آخر فیلم، شخصیتی معصوم و آسیب پذیر را به تصویر می کشد، اولین زنی است که در آثار والت دیسنی ظاهر می شود و هنوز هم ، برای بسیاری از ما خاطره برانگیز است، چرا که دوران کودکی مادرانمان و قصه های مادربزرگان را تداعی می کند. مهم ترین ویژگی شخصیت سفید برفی، معصومیت کودکانه و مهربانی است. او که از کودکی، تحت ستم مادر خواندۀ نامهربانی قرار داشته است، با فداکاری و توجه مادرانه به هفت برادر کوتوله، در نزد آن ها عزیز می شود و تحت حمایت آن ها قرار می گیرد و در آخر قصه که نامادری جادوگر او را به خواب مرگ می برد، شاهزاده بر بالین او ظاهر می شود و به او حیات دوباره می بخشد.
سفید برفی در این فیلم تمثیلی از انفعال زنانه است. تصویری که با تعاریف سنتی جامعۀ آمریکا از زن و وظایف او در ابتدای قرن مطابقت دارد. ما هیچ تصمیم و حرکت خودانگیخته ای را از سفید برفی نمی بینیم. تنها کاری که او با رغبت و از سر میل انجام می دهد، شست و شو، نظافت خانه و رسیدگی به مردان یا همان هفت برادر کوتوله است. کاری که به خوبی از عهدۀ آن بر می آید. اما در موارد دیگر، او کاملاً ناتوان، بی دفاع و آسیب پذیر است. حتی وقتی خطر مرگ تهدیدش می کند، به تنهایی نمی تواند برای نجات جان خود تصمیم بگیرد و یا واکنشی نشان دهد. مرد قاتل به او دستور گریز می دهد و سفید برفی، گریه کنان در جنگل گم می شود. و از آن پس نیز، هر اتفاقی را که سرنوشت بر سر راهش قرار می دهد، می پذیرد، و در برابر اتفاقات خوش، کودکانه خوشحال می شود و در برابر اتفاقات ناگوار، غصه می خورد و غمگین می شود . اما حتی اندوهش را نیز لحظه ای بعد از یاد می برد، چرا که برای تغییر شرایط کاری از دست او ساخته نیست.
در دو فیلم انیمیشن بعدی والت دیسنی، یعنی «سیندرلا» و «زیبای خفته» کمابیش با تصویر منفعل و متعارف زنان در فیلم های دهۀ بیست و سی روبرو می شویم . هر چند که دو قهرمان زن ما ، در دو فیلم بعدی بزرگتر شده اند. سیندرلا که هنوز پس از گذشت سال ها، انیمیشن محبوب بسیاری از خانواده های جهان محسوب می شود، در برابر شرارت ها و آزار نامادری به خواهران ناتنی اش، کاری به جز گریه و ناله از دستش بر نمی آید. در شخصیت پردازی او به جز لطف و صبر و ملاحت چیزی نمی بینیم و به همین دلیل نامادری و خواهران او چنین منفور جلوه می کنند. اگر شانس و در واقع موجودات یاور فیلم های والت دیسنی (موش ها و پرنده ها و ...) به یاری سیندرلا نشتابند، او هرگز راه گریزی از شرایط فلاکت بار زندگی خود پیدا نمی کند و حتی جرأت شکایت و اعتراض نسبت به نامادی خود را ندارد. اما فیلمنامه نویس والت دیسنی، به مدد حیوانات دست آموز، به یاری سیندرلا می شتابند تا او را از سیاه چال زندگی با نامادری و خواهران ناتنی اش رهایی بخشند و سیندرلا سرنوشت جدید خود را با کمال میل پذیرا می شود.
در «زیبای خفته» هر چند «اورولا» در برابر دستور پریان مهربان، مبنی بر عدم ملاقات مجدد با مرد جوان اعتراض می کند، اما این اعتراض خود را با گریه و استیصالی قهرگونه نشان می دهد و همین حالت اندوه و بی دفاعی، او را به دام دوم خیاطی جادوگر گرفتار می سازد، و در آخر باز هم شاهزاده یا همان مرد جوان است که با عشق حقیقی خود (در نقش موجودی فعال و جسور)، زیبای خفته را (در نقش موجودی منفعل) به زندگی باز می گرداند، با نیروهای اهریمنی می جنگد و جادوگر را نابود می کند.
این سه انیمیشن اولیۀ کمپانی والت دیسنی، دقیقاً بر اساس ذهنیت و تعاریف سنتی جامعۀ آمریکا از حدود فعالیت و قابلیت های زن شکل گرفته است که در آن بهترین وظایف تعیین شده برای زن، کد بانوگری، ازدواج و خوشبخت کردن مرد زندگی اش بوده است و تنها آرزوی متصور برای دختران پیدا کردن شاهزادۀ رویاها یا همسر آینده شان (تصویری که در فیلم های آن دورۀ هالیوود، به کرات از زن ارائه می شده است و بهترین مثال آن در فیلم «هفت عروس برای هفت برادر» است).
والت دیسنی در این دوران به آثاری مشابه با تعاریف یکسانی از شخصیت پردازی زن دست می یابد. برای مثال در فیلم انیمیشن پینوکیو، شخصیت کمرنگ «پری آبی» به عنوان موجودی تأثیرگذار، نمودار واضحی ندارد. اصولاً پینوکیو کارتونی است که در آن شخصیت محوری دختر وجود ندارد.
«الیس در سرزمین عجایب» برداشتی از قصۀ «لوئیس کارول» است که در آن وفاداری زیادی به اصل قصه مشاهده می شود. شخصیت آلیس در این فیلم، دخترکی جستجوگر، کنجکاو، باهوش و خستگی ناپذیر است که لحظه ای از پرسیدن و جستجو کردن خسته نمی شود. اما این شخصیت در اصل داستان نیز وجود دارد و در نسخۀ والت دیسنی ، طراحی متفاوتی برای شخصیت آلیس در نظر گرفته نشده است.
به تدریج موج اعتراضات منتقدان نسبت به آثار انیمیشن والت دیسنی بالا می گیرد و دست اندرکاران این کمپانی را به فکر طراحی شخصیت پردازی جدیدی از دختران مستقل و مستعد امروزی سوق می دهد. دخترانی که در جستجوی کشف استعدادهای خود و امکانات جدید زندگی هستند و می توانند به نیازهای مخاطبان دختران امروزی پاسخ دهند. به این ترتیب شخصیت متفاوت «پری دریایی» در انیمیشن «پری کوچک دریایی» با برداشتی جدید از اثر «هانس کریستین آندرسن» خلق می شود. پری دریایی نخستین جرقۀ شخصیت دختران امروزی را داراست و با دختران قبلی والت دیسنی، تفاوت آشکاری دارد. تفاوتی که با نوعی سنت شکنی در سیر معمول داستان های والت دیسنی همراه است.
پری دریایی والت دیسنی، جسور، احساساتی و در عین حال فعال و پر انرژی است. او منتظر نمی ماند که دیگران برای زندگی اش تصمیم بگیرند، بلکه خود دست به عمل می زند و عواقب عملش را نیز پذیرا می شود حتی حس علاقه نسبت به شاهزاده نیز، اولین بار از سوی او و با دیدن شاهزاده در جشن تولدش بر عرشۀ کشتی ایجاد می شود. به این ترتیب، دختران منفعل ، سر به زیر و گوش به فرمان والت دیسنی، ناگهان با خلق شخصیت پری دریایی، متحول می شوند و قدرت ابراز وجود، علاقه پیدا کردن، اعتراض، سنت شکنی، جسارت، ابداع و ایثار شخصی و آگاهانه پیدا می کنند.
پری دریایی در برابر دستورات آمرانه و صریح پدرش، که رنگ و بویی از حفظ سنت و پیش داوری های کهنۀ اجتماعی را دارد، مقاومت نشان می دهد و تصمیم می گیرد که خود، مسیر سرنوشت خویش را برگزیند. حتی اگر این راه به قیمت رویارویی با ترس و هراس ناشناخته (ملاقات با جادوگر دریا) و یا از دست دادن صدایش (بهای آرزو یا تنبیه به خاطر سرکشی اش) همراه باشد. او این تنبیه را می پذیرد و با روحیه ای کودکانه، اما با جسارت و ایثاری زنانه، پا به دنایی انسان ها می گذارد، تا عشق خود را به محبوبش به اثبات رساند.
